Escapes en exoten

Exoten en escapes in Nederland: een verrassende categorie vogels

Wie actief vogels kijkt in Nederland, stuit af en toe op een soort die eigenlijk niet ‘thuishoort’ in onze natuur. Dit kunnen exoten zijn of zogeheten escapes. Beide begrippen verwijzen naar vogels die niet van nature in Nederland voorkomen, maar er toch opduiken – en soms zelfs tot broeden komen. Wat is precies het verschil, en waarom is het belangrijk om hier aandacht aan te besteden?

Een mooi voorbeeld van exoten: Grote Canadese Ganzen en Chileense Flamingo's

Wat zijn exoten?

Een exoot is een vogelsoort die van oorsprong uit een ander werelddeel of klimaatgebied komt en zich buiten zijn natuurlijke verspreidingsgebied vestigt. Dit gebeurt vaak met menselijke hulp – direct of indirect. Denk bijvoorbeeld aan vogels die zijn meegekomen met de handel in exotische dieren, of zijn ontsnapt uit particuliere collecties of dierentuinen en vervolgens in het wild zijn gaan leven.

Sommige exoten weten zich opvallend goed aan te passen en kunnen zich in het wild handhaven of zelfs voortplanten. Een bekend voorbeeld is de Halsbandparkiet, oorspronkelijk afkomstig uit Afrika en Azië, die inmiddels met duizenden voorkomt in stedelijke gebieden in Nederland.

Een vertrouwd plaatje inmiddels: Nijlganzen in de stad

Wat zijn escapes?

Een escape is een vogel die oorspronkelijk in gevangenschap leefde – bijvoorbeeld als huisdier of volièrevogel – en is ontsnapt. Deze vogels kunnen tijdelijk of langdurig in het wild overleven, maar in tegenstelling tot exoten zijn ze niet per definitie populatievormend. Vaak gaat het om individuen zonder soortgenoten, waardoor de kans op voortplanting in Nederland klein is.

Voorbeelden van escapes zijn kleurrijke papegaaien, parkieten, maar ook watervogels zoals Mandarijneenden of Zwarte Zwanen, die ontsnapt zijn uit siertuinen of parken.

Kan één vogel allebei zijn?

Een Nijlgans wordt gezien als een exoot, maar als één individu zelf ontsnapt is dan is het ook een escape. Maar over het algemeen is een escape één individu, terwijl een exoot meer gaat over een populatie (hoe klein ook). Een voorbeeld van een exoot is de populatie Bruinkopdiksnavelmezen die in Brabant leeft. Een voorbeeld van een escape is de Marmereend die ik tijdens een vogelexcursie in de Biesbosch tegenkwam in 2022. Escapes en exoten tellen niet mee voor de officiële lijst van Nederlandse vogels. Maar ze zijn er wel, dus zet ik ze wel altijd op de soortenlijst van excursies. Wel met een * erbij, dat dan weer wel :-).

Deze Marmereend zag ik in 2022 tijdens een excursie in de Biesbosch, waarschijnlijk een escape

Kenmerken op een rij:

• Exoten: soorten van oorsprong uit andere werelddelen, soms met gevestigde populaties.
• Escapes: ontsnapte vogels uit gevangenschap, vaak individueel.
• Beide komen niet van nature in Nederland voor.
• Menselijke invloed speelt altijd een rol.
  
  Sommige soorten planten zich hier voort, anderen verdwijnen weer.
  Mandarijneenden zijn prachtig!

Leefgebied en verspreiding

Exoten en escapes duiken vooral op in gebieden waar mensen wonen – steden, parken, vijvers of dierentuinen – simpelweg omdat ze daar vaak ontsnappen of terechtkomen. De Halsbandparkiet is bijvoorbeeld talrijk in stedelijke omgevingen zoals Amsterdam, Den Haag en Utrecht. Ook Mandarijneenden worden vaak gezien in parken met waterpartijen. Ik zag er ook ooit één midden in het bos. Ze broeden in holtes en deze hadden een oud Zwarte Spechtenholte uitgezocht. Dat was echt een bijzonder gezicht, een Mandarijneend die door het dichte bladerdek door vloog en landde in het spechtengat,

Sommige soorten blijven beperkt tot één locatie of regio, andere breiden zich uit. Dat hangt af van voedselbeschikbaarheid, klimaat en concurrentie.

Grote Canadese Gans, een exoot

Aantalsontwikkeling en trend

De trend is dat exoten wereldwijd toenemen als gevolg van globalisering, handel en klimaatverandering. In Nederland worden steeds meer exoten vastgesteld, al zijn lang niet alle soorten blijvers. Een handvol weet zich te vestigen, zoals de Nijlgans, Canadese Gans, Halsbandparkiet en de Mandarijneend.

Escapes worden door waarnemers vaak gemeld, maar verdwijnen meestal binnen korte tijd weer – door sterfte of gebrek aan voortplantingsmogelijkheden.

Er wordt onderzoek gedaan naar de Nijlgans door Harvey van Diek en Frank Majoor van Sovon. Zij vangen en ringen Nijlganzen en doen onderzoek naar hun gedrag, waar ze naar toe gaan en hoe het met ze gaat. Lees alles over dit interessante onderzoek op de website van Sovon (opent in nieuw tabblad).

Gedrag en voeding

Het gedrag van exoten en escapes varieert sterk per soort. Veel exoten zijn algemene alleseters die goed kunnen overleven in een stedelijke omgeving. Denk aan parkieten die fruit, zaden en brood eten, of aan Nijlganzen die zich voeden met gras en plantenresten.

Sommige escapes, zoals roofvogels of eenden, gedragen zich in het veld vrijwel identiek aan hun wilde soortgenoten, wat determinatie lastig kan maken.

Nijlganzen

Broeden

Een belangrijk onderscheid is of een soort zich in Nederland voortplant. Broedende exoten, zoals de Halsbandparkiet en Nijlgans, kunnen een impact hebben op inheemse vogels door nestconcurrentie, voedselconcurrentie of hybridisatie. Dit is vaak reden voor beheer of discussie over het beleid.

De meeste escapes broeden echter niet in het wild, omdat ze geen partner vinden of de omstandigheden ongeschikt zijn.

Ze zijn toch ook prachtig gekleurd, die Halsbandparkieten (foto: Arian Jacobs)

Herkenning in het veld

Exoten en escapes vallen vaak op door:

• Ongewone kleuren of patronen

• Tam gedrag

• Afwijkende roep of zang

• Ringen of gekortwiekte vleugels (soms)

Ze zorgen soms voor verwarring bij vogelaars: is het een dwaalgast of een escape? Gelukkig helpen platforms als waarneming.nl (opent in nieuw tabblad) en gespecialiseerde fora bij determinatie en beoordeling.

Ondersoorten

Bij exoten gaat het zelden over ondersoorten, maar bij hybriden (kruisingen tussen exoten en verwante soorten) kunnen interessante mengvormen ontstaan. Dit komt vooral voor bij ganzen en eenden.

Halsbandparkieten komen ook vaak in de tuin op het vogelvoer (foto: Arian Jacobs)

Bescherming en toekomst

Exoten zijn in principe niet beschermd onder de Vogelrichtlijn van de EU. Voor sommige soorten geldt zelfs een verplichting tot beheersmaatregelen, zoals bij de Nijlgans. Escapes hebben doorgaans geen juridische status. Hun toekomst hangt af van de omstandigheden: kunnen ze zich aanpassen, voortplanten, en is er genoeg voedsel?

Voor ecologen en beleidsmakers vormen exoten een dilemma: ze zorgen in theorie voor verrijking van de biodiversiteit, maar kunnen ook problemen veroorzaken voor inheemse soorten. "Afschieten" hoor ik mensen vaak zeggen, maar zeg je dat nog steeds als je zo'n fluffy schattig jong Nijlgansje ziet :-).

Nijlgans juveniel

Interessant om te weten

• De Halsbandparkiet is een van de weinige exoten die succesvol broedt in holtes van bomen, vaak in dezelfde gebieden als de Groene Specht of Boomklever.
• Veel escapes worden gevoerd door mensen, wat hun overlevingskansen vergroot.
• Sommige soorten, zoals de Zwarte Zwaan, zijn door hun sierlijke uiterlijk populair in parkvijvers, maar worden zelden in groten getale in het wild waargenomen.
• In waarnemingen worden exoten vaak aangeduid met een ‘!’, en escapes met een ‘*’, om verwarring met inheemse soorten te voorkomen. Op de soortenlijsten die ik maak van mijn excursies krijgen escapes of exoten een * bij de naam.

Tot slot

Exoten en escapes maken het vogelbeeld in Nederland kleurrijker, verrassender en soms ook ingewikkelder. Voor vogelaars vormen ze een boeiende uitdaging, voor ecologen een relevant vraagstuk. Hoewel ze hier niet thuis horen, vertellen ze een verhaal over de wisselwerking tussen mens en natuur.

Wil je ze herkennen en onderscheiden van onze inheemse soorten? Volg dan een vogelexcursie of schrijf je in voor een cursus bij Vogelwachter Adriaan – en leer met nieuwe ogen naar vogels kijken.

Jonge Nijlgans bij pa of ma

Opvallende exoten in Nederland (met broedgevallen of gevestigde populatie):

• Halsbandparkiet – Grote groepen in steden als Amsterdam, Den Haag en Rotterdam.
• Nijlgans – Veelvoorkomend in weidegebieden en parken; agressief tegenover andere broedvogels.
• Grote Canadese Gans – Oorspronkelijk uit Noord-Amerika, nu wijdverspreid in Nederland.
• Mandarijneend – Fraaie eendensoort; oorspronkelijk siervogel, inmiddels broedgevallen in het wild.
• Rosse Stekelstaart – Amerikaanse eend; invasief en hybrideert met Europese soorten zoals de Witkopeend.
• Zwarte Zwaan – Oorspronkelijk uit Australië; verwilderd in parken en waterpartijen.
• Sierduiven (zoals Pauwstaartduif of postduivenrassen) – Kunnen lokaal in stedelijke gebieden verwilderen.
  
  Zwarte Zwanen zijn mooi, maar ook exoten
  Typische escapes (meestal incidenteel en niet populatievormend):
  • Papegaaien en parkieten zoals de Grijze Roodstaartpapegaai – vaak ontsnapt uit volières.
  • Zilverfazant, Goudfazant en andere siervogels – Vooral bij landgoederen of boerderijen.
  • Karakteristieke eenden zoals Carolina-eend en Bronskopeend– Regelmatig gemeld, zelden blijvend.
  • Soepgans – Hybride tussen tamme gans en wilde gans; vaak bij kinderboerderijen.
    
    Soepgans