De zomer is voorbij, maar boven ons hoofd voltrekt zich een van de grootste natuurverschijnselen van het jaar: de najaarstrek. Miljoenen vogels verlaten hun broedgebieden in Europa en reizen zuidwaarts naar overwinteringsgebieden in Afrika, Zuid-Europa of soms nog verder. Nederland ligt midden op de Oost-Atlantische flyway – een soort onzichtbare snelweg voor vogels die loopt van het hoge noorden tot aan West-Afrika.
Veel trekvogels overwinteren in Afrika
De Oost-Atlantische flyway is één van de belangrijkste vogeltrekroutes ter wereld. Hij begint in het hoge noorden – Groenland, IJsland, Scandinavië, Rusland – en volgt de kusten en binnenwateren via West-Europa naar zuidelijk Afrika. Onderweg gebruiken vogels een netwerk van tussenstations: Waddenzee, Delta, estuaria, moerassen, maar ook weilanden en natuurreservaten in het binnenland.
Nederland speelt hierin een sleutelrol. De Waddenzee is bijvoorbeeld onmisbaar voor steltlopers zoals Kanoeten en Bonte Strandlopers die hier vetreserves opbouwen voor de volgende etappe.
Een vlucht Bonte Strandlopers
Kies je moment:
Overdag: zonnig, weinig wind, liefst zuidoost → kans op roofvogels en zwaluwen.
Ochtend na een heldere nacht: noord- of oostenwind → veel zangvogels en steltlopers.
Beste plekken: kustduinen, Wadden, grote wateren en trektelposten zoals Westkapelle (typische najaarstelpost), De Vulkaan in Den Haag of in het binnenland de telpost Hazewater. Kijk op www.trektellen.nl (opent in nieuw tabblad) of er goede plekken bij jou in de buurt zijn.
Benodigdheden: verrekijker, telescoop, notitieboekje (of app) en warme koffie of thee – het kan fris zijn in de vroege ochtend.
Let op geluid: bij nachttrekkers hoor je soms zachte roepjes hoog in de lucht, vooral in rustige nachten.
Vogels die vliegend voedsel zoeken – zoals zwaluwen en veel roofvogels – trekken meestal overdag.
Zwaluwen (Boerenzwaluw, Huiszwaluw, Oeverzwaluw) foerageren tijdens de trek op insecten die ze onderweg vangen.
Roofvogels zoals Buizerds, Wespendieven en Ooievaars maken gebruik van thermiek: opstijgende warme lucht die hen zonder veel vleugelslagen hoog de lucht in tilt. Van daaruit glijden ze kilometers verder, op zoek naar de volgende thermiekbel.
Hun trek verloopt vaak in zichtbare golven: op dagen met zon en weinig wind zie je groepen hoog in de lucht passeren. Grote trekplekken zoals Falsterbo in Zweden, Batumi in Georgië of bij ons de trektelposten langs de kust bieden dan spectaculaire aantallen.
De vuurtoren van Falsterbo in Zweden. Hier vliegen veel vogels langs, vooral in het najaar
Vogels die voedsel zoeken in bomen, struiken of op de grond kiezen vaak voor een heel andere strategie: ze trekken ‘s nachts.
Zangvogels zoals Koperwieken, Roodborsten en Fitissen maken hun lange vluchten in het donker. De lucht is dan rustiger, er zijn minder roofvogels actief en navigeren op sterren en het aardmagnetisch veld werkt optimaal. Al maken ze wel geluid, het zijn onopvallende subtiele geluiden. Als je weet waar je op moet letten dan kun je ze horen. En dat is echt magisch! Begin oktober ga ik elke avond buiten staan om te luisteren of de Koperwieken alweer overvliegen. En als ik ze dan hoor word ik zo blij, het is echt heel bijzonder!
Ook veel steltlopers (bijvoorbeeld Kemphanen en Rosse Grutto’s) trekken ‘s nachts, vaak in hoge V-formaties of in losse groepen.
Omdat nachttrekkers onzichtbaar lijken, merk je hun komst vooral in de vroege ochtend: plotseling zitten er allemaal Roodborstjes in het park of steltlopers in gebieden met slik.
Veel zangvogels en steltlopers trekken 's nachts en tanken overdag bij
De keuze voor dag- of nachtvluchten heeft alles te maken met energieverbruik, veiligheid en voedselbeschikbaarheid.
Dagtrekkers profiteren van thermiek en kunnen onderweg blijven foerageren.
Nachttrekkers vermijden hitte en predatie, en kunnen overdag uitrusten en bijtanken op veilige plekken.
Zo wordt de Oost-Atlantische flyway 24 uur per dag benut – met een continu wisselende stroom van soorten.
In het najaar kun je langs de Nederlandse kust, op de Wadden of bij grote meren bijna dagelijks trekkende vogels zien. Maar ook in het binnenland kun je de vogeltrek ervaren. Vooral op dagen in oktober als de Vinken, Houtduiven en de piepers massaal trekken. Dat is echt geweldig om een keer mee te maken!
Op zonnige dagen met zuidoostenwind: kans op roofvogelpieken (bijv. Bruine Kiekendief, Visarend) en zwaluwtrek.
Na heldere nachten met noorden- of oostenwind: veel zangvogels en steltlopers op doortrek.
Wie het goed timet, kan in één dag zowel dag- als nachttrekkers zien – soms zelfs in enorme aantallen.
De Waddenzee is een belangrijke trekpleister voor trekvogels
De najaarstrek langs de Oost-Atlantische flyway is een fenomeen dat zich letterlijk boven ons hoofd afspeelt, dag en nacht. Door te begrijpen welke soorten wanneer vliegen, kun je je waarnemingen plannen én veel meer zien. Of je nu op een trektelpost staat of gewoon in je eigen tuin kijkt, je bent onderdeel van een natuurwonder dat duizenden kilometers omspant.
Wil je meer leren over vogels en vogeltrek in het najaar? Dan is de najaarscursus echt iets voor jou. Lees hier meer over de cursus Ontdek de Magie van het Najaar.