Waarom ruien vogels?

Introductie
Voor wie in de zomer vogels observeert, kan het even schrikken zijn: een Koolmees zonder staart, een Havik met slordige vleugels of een Merel die nauwelijks lijkt op zichzelf. De kans is groot dat je een vogel in de rui hebt gezien. Rui is een natuurlijk en essentieel proces waarbij vogels hun veren vervangen. In dit artikel leggen we uit waarom vogels ruien, hoe en wanneer ze dat doen, hoe je het kunt herkennen en welke verschillende strategieën soorten daarbij hanteren.

Waarom ruien vogels?

Veren zijn essentieel voor vogels: ze isoleren, beschermen tegen regen, zorgen voor camouflage én maken vliegen mogelijk. Maar veren slijten. Door dagelijks gebruik, weersinvloeden, zonlicht en gevechten raken ze beschadigd. Om in topvorm te blijven, moeten vogels regelmatig hun verenkleed vervangen.

Dit Roodborstje is niet ziek, het is in de rui

Daarnaast spelen ook andere factoren een rol:

• Seizoensaanpassing: Sommige vogels, zoals de Bergeend of de Eidereend, krijgen in de herfst een minder opvallend eclipskleed dat hen beter camoufleert.

• Voortplantingsseizoen: Veel zangvogels tonen tijdens het broedseizoen een fraaiere kleed om indruk te maken op een partner. Daarna zijn deze veren overbodig.

• Veiligheid: Voor roofvogels en steltlopers is goed functionerend vliegvermogen letterlijk van levensbelang. Slijtage van slag- en staartveren kan hun jacht- of vluchtsucces beïnvloeden.

• 
  

Wanneer ruien vogels?

De meeste vogels in Nederland ruien één keer per jaar, meestal na het broedseizoen – dus in de nazomer en het vroege najaar. Maar er zijn uitzonderingen.

Let op: vogels die trekken, stemmen hun rui af op hun reisplannen. Zo ruien Grutto’s deels in Nederland en voltooien de rui in Afrika.

Verschillende ruistrategieën

Niet alle vogels ruien op dezelfde manier. Er zijn grofweg drie strategieën te onderscheiden:

1. Geleidelijke rui

De meeste zangvogels (zoals Merel, Pimpelmees, Vink) ruien geleidelijk. Ze vervangen niet alle slagpennen in één keer, zodat ze kunnen blijven vliegen. Deze strategie is veilig en stabiel.

2. Sprongsgewijze rui

Bij grotere vogels als Buizerds of Reigers zie je soms dat de rui van slagpennen over meerdere jaren is verspreid. Elk jaar wordt een ander deel van het vleugelkleed vervangen. Dit wordt stapsgewijze rui genoemd, en zorgt voor een continu vliegvermogen.

3. Simultane rui

Sommige watervogels (zoals Wilde Eend of Fuut) verliezen in korte tijd álle slagpennen en zijn tijdelijk vliegloos. Dit gebeurt op veilige, beschutte plekken. Tijdens deze fase dragen ze een eclipskleed: een minder opvallend, vaak bruin of vaal verenpak.

Hoe herken je rui bij vogels?

Ruiende vogels kunnen er slordig, rommelig of zelfs ziek uitzien. Enkele kenmerken:

• Onvolledige staart of vleugels: vogels met een korte of stomp ogende staart (zoals een Staartmees in rui).

• Kale plekken: soms zijn delen van de huid zichtbaar, bijvoorbeeld bij Kauwen of Spreeuwen.

• Ongelijke vleugels: doordat oude en nieuwe slagpennen naast elkaar zitten.

• Gedrag: vogels kunnen rustiger zijn, minder zingen of zich terugtrekken.

Bij jonge vogels kun je aan de rui zien dat ze langzaam veranderen in hun volwassen kleed. Bijvoorbeeld de jonge Roodborst die in augustus van zijn bruine jeugdkleed naar een roodborstkleed begint te kleuren.

Rui bij jonge vogels (jeugdrui)

Jonge vogels die in het voorjaar uit het ei komen, dragen een juveniel kleed. Bij veel zangvogels vindt in de nazomer een gedeeltelijke rui plaats: de lichaamsveren worden vervangen, maar vleugel- en staartveren nog niet. Pas na een volledige rui het jaar erop (de postjuveniele rui) hebben ze hun definitieve volwassen verenkleed.

Dit Waterhoentje is nog in jeugdkleed

Voorbeeld:

• Tjiftjaf: ruikt na het uitvliegen slechts een klein deel van de veren; herkenbaar aan vage kleuren.

• Koperwiek: heeft in de herfst een vers juveniel kleed met kenmerkende randen op de dekveren.
  Deze jonge Grote Bonte Specht is de rode kopveren aan het ruien

Interessant om te weten

• Rui kost energie. Daarom ruien vogels meestal niet tegelijk met andere veeleisende processen zoals broeden of trekken.

• Veren worden opgebouwd uit keratine – hetzelfde materiaal als onze nagels en haren.

• Ringonderzoek en goede foto’s helpen vogelaars bij het bepalen van de leeftijd en de ruifase van een vogel.

• Verenplukplekken: Op plekken waar vogels zich veilig voelen, zoals rietkragen of wilgenbosjes, vind je soms grote hoeveelheden uitgevallen veren. Zo’n plek zegt veel over het gedrag en het gebruik van het landschap door vogels.

Voorbeeld: Rui bij de Wilde Eend

De rui bij de Wilde Eend (Anas platyrhynchos) verloopt in verschillende fasen en duurt in totaal ongeveer 6 tot 8 weken, afhankelijk van het individu, de weersomstandigheden en de beschikbaarheid van voedsel.

Verloop van de rui bij de Wilde Eend:

1. Rui na het broedseizoen

• Bij mannetjes begint deze rui in juni of juli, kort na de broedperiode.

• Ze verliezen in één keer al hun slagpennen. Dat noem je simultane rui. Daardoor kunnen ze 2 tot 4 weken niet vliegen.

• In deze periode dragen ze een eclipskleed, een vaalbruin, onopvallend verenkleed dat sterk lijkt op dat van het vrouwtje.

• De volledige slagpenrui is meestal binnen 4 tot 6 weken voltooid.

2. Herstel en overgang naar het broedkleed

• Na de eclipsrui krijgen de mannetjes langzaam weer hun kleurrijke broedkleed terug, met de bekende groene kop, witte halsring en kastanjebruine borst.

• Dit proces kan nog 2 tot 3 weken duren.

3. Bij vrouwtjes

• Vrouwtjes ruien vaak iets later, nadat de kuikens zelfstandig zijn.

• Ook zij ruien hun slagpennen in één keer waarbij ze tijdelijk niet kunnen vliegen, maar vallen minder op omdat hun eclipskleed nauwelijks verschilt van hun gewone verenkleed.

Samenvattend:

• Totale ruiduur: ca. 6–8 weken

• Vliegloos: ca. 2–4 weken

• Ruitijdstip: meestal tussen eind juni en augustus

Conclusie

Rui is voor vogels van levensbelang: het is hun jaarlijkse onderhoudsbeurt om de vlieg- en overlevingskwaliteit op peil te houden. Door goed te letten op verenkleed, gedrag en timing kun je als vogelaar veel leren over een vogelindividu én de soort. De nazomer is het uitgelezen moment om dit fascinerende proces waar te nemen. Let er maar eens op: je zult ineens overal vogels zien die er vreemd uitzien – maar in werkelijkheid gewoon aan het ruien zijn.