De Baardman (Panurus biarmicus, Engels: Bearded Reedling) is één van de meest karakteristieke bewoners van Nederlandse rietmoerassen. Met zijn opvallende uiterlijk, acrobatische gedrag in het riet en het kenmerkende “ping”-geluid is deze vogel een geliefde soort onder vogelaars. De officiële naam is Baardman, maar de meeste vogelaars zeggen Baardmannetje. Dat klinkt beter passend vind ik zelf ook. Baardmannetjes zijn sterk gebonden aan uitgestrekte rietvelden en zijn het hele jaar door in Nederland aanwezig.
Mannetje Baardman op rietstengel op de Markerwadden (foto: Rick ter Horst)
Het mannetje is bijzonder herkenbaar aan de zachtoranje tot abrikooskleurige buik, blauwgrijze kop en de opvallende zwarte baardstrepen langs de wangen, waar de naam aan te danken is. Vrouwtjes missen deze ‘baard’ en zijn wat egaler beige met een warmbruine rug. Beide geslachten hebben een lange, spitse staart en een gele snavel, die in de winter wat donkerder kan zijn. In vlucht vallen ze op door de snorrende vleugelslag en de roep.
Latijnse naam: Panurus biarmicus
Engelse naam: Bearded Reedling
Lengte: ca. 16,5 cm
Habitat: rietmoerassen op kleigrond
Voedsel: zaden van riet (winter), insecten (zomer)
Bijzonder geluid: schel “ping”-roep, vaak in vlucht
Herkenning: lange staart, mannetje met zwarte baardstrepen
De Baardman komt voornamelijk voor in grote moerasgebieden met uitgestrekte rietvelden, bij voorkeur op kleigrond. Belangrijke kerngebieden zijn onder andere de Oostvaardersplassen, de Randmeren, het Verdronken Land van Saeftinghe, en nieuwere locaties zoals De Onlanden. Deze gebieden bieden niet alleen dekking voor het broeden, maar ook voldoende voedsel in de vorm van rietzaden en insecten.
Een recent en veelbelovend leefgebied is de Marker Wadden. Deze nieuwe eilandengroep in het Markermeer is speciaal aangelegd om de natuur te versterken. Sinds de aanleg zijn hier jaarlijks tientallen broedparen van de Baardman vastgesteld. Dankzij de uitgestrekte jonge rietvelden, het rustige karakter van het gebied en de geleidelijke overgangen tussen water en land biedt de Marker Wadden ideale omstandigheden. Ook in de winter zijn hier vaak groepen Baardmannen te zien, foeragerend op de zaden van rietpluimen. Het gebied toont hoe natuurontwikkeling daadwerkelijk een positieve bijdrage kan leveren aan moerasvogels zoals de Baardman.
In de eerste helft van de twintigste eeuw was de Baardman een zeldzame broedvogel, maar dankzij de inpolderingen en bijbehorende rietaanplant rond het IJsselmeer kwam er een ware explosie van broedparen. Rond 1975 broedden er maar liefst ca. 7000 paren in Zuidelijk Flevoland. Deze toename leidde zelfs tot vestigingen elders in Europa, hoewel die vaak tijdelijk van aard waren. Tegenwoordig is de populatie in Nederland weer gedaald tot een stabieler maar lager niveau. De meeste broedparen bevinden zich in enkele grote gebieden, die samen goed zijn voor ongeveer de helft tot driekwart van de nationale populatie.
In de zomer leven Baardmannen vooral van insecten, die ze vangen tussen de rietstengels. In de winter schakelen ze over op een dieet van rietzaden, waarbij ze vaak acrobatisch balancerend aan de rietpluimen hangen. Door hun gevoelige spijsvertering ontwikkelen ze in de herfst extra darmbacteriën om deze zaden goed te kunnen verteren.
Meneer Baardman
Het broedseizoen begint in april en kan doorlopen tot in juli. Baardmannen bouwen hun nest laag in het riet, goed verborgen tussen de stengels. Ze zijn territoriaal tijdens de broedtijd, maar buiten die periode trekken ze in groepen door de rietvelden. De soort is gevoelig voor verstoring door sterke fluctuaties in waterpeil, en strenge winters kunnen de voedselvoorraad (rietzaad) sterk reduceren, wat negatieve invloed heeft op het broedsucces.
Baardman vrowutje
Baardmannen zijn vaak te horen voor ze te zien zijn. Hun typische “ping”-roep klinkt vaak hoog boven het riet, vooral bij onrustige groepen. Ze vliegen met een golvende vlucht van rietpluim naar rietpluim. De combinatie van kleur, geluid en gedrag maakt ze moeilijk te verwarren met andere soorten. Alleen beginnende vogelaars kunnen het vrouwtje eventueel verwarren met een Bruine Kiekendief of Rietgors, maar het formaat, de korte vleugels en de lange staart zijn duidelijk afwijkend.
De Baardman is vaak eerder te horen dan te zien. Het meest karakteristieke geluid is een scherpe, metalen “ping” of “tching”, die vooral opvalt wanneer groepen vogels door het riet trekken of opvliegen. Deze roep is vrij uniek en wordt vaak vergeleken met het geluid van een metalen druppel die op een glas valt. In vlucht klinkt de roep meestal in korte reeksen, wat het makkelijk maakt om op het gehoor een groepje aan te wijzen in het riet.
Naast de roep kent de Baardman ook zachte contactgeluiden binnen een groep, die klinken als een rollend “trrr” of “dzrr”, vooral hoorbaar wanneer ze foerageren tussen de rietstengels. In de broedtijd zijn deze geluiden subtieler en vooral functioneel in de communicatie tussen partners of tussen ouder en jong.
Het geluid draagt goed over het open water en de rietvelden, en wordt vooral in de ochtend en namiddag frequent gehoord. Voor vogelaars is de “ping”-roep een betrouwbare manier om de soort op te sporen, zeker buiten het broedseizoen wanneer Baardmannen zich in kleine groepjes verplaatsen.
Meest kenmerkend: metalen “ping” of “tching”
Contactgeluiden: zacht “trrr” of “dzrr”
Beste hoorbaar: in vlucht en tijdens groepsverplaatsingen
Seizoensvariatie: roep is het hele jaar te horen, vooral buiten de broedtijd
Wil je de “ping” zelf horen? Op platforms zoals xeno-canto of de app Bird Sounds Europe kun je geluidsopnamen van de Baardman beluisteren – een uitstekende manier om je oren te trainen voor een volgend bezoek aan het rietmoeras!
Er zijn wereldwijd enkele ondersoorten van de Baardman beschreven, maar in Nederland komt uitsluitend de nominale ondersoort Panurus biarmicus biarmicus voor. Deze ondersoort bewoont vrijwel heel Europa.
De Baardman is gevoelig voor veranderingen in het beheer van rietmoerassen. Te intensief maaien, waterpeilwisselingen of verdroging kunnen hun leefgebied sterk aantasten. Tegelijkertijd biedt het huidige natuurbeheer, waarbij nieuwe natte gebieden worden ontwikkeld en rietlanden worden hersteld, kansen voor deze soort. Zolang de kerngebieden behouden blijven en voldoende voedsel en dekking bieden, is er een positief perspectief voor de Baardman in Nederland. De Marker Wadden laten zien dat natuurontwikkeling daadwerkelijk vruchten afwerpt.
Interessant om te weten
In de winter trekken ze in groependoor het riet, vaak met acrobatische toeren.
De Baardman is geen mezensoort, ondanks zijn uiterlijk en naam in sommige talen (zoals het Engelse Bearded Tit).
In strenge winters zijn ze extra kwetsbaar doordat het voedsel (rietzaad) uit de pluimen valt na sneeuwval.
Dankzij de zachte winters van de afgelopen jaren is de soort lokaal weer iets toegenomen.
De Marker Wadden zijn een mooi voorbeeld van door mensen gemaakte natuurgebieden waar de Baardman succesvol broedt.
Wil je deze prachtige rietvogel met eigen ogen zien? Bezoek eens een moerasgebied in het vroege voorjaar of winter en luister naar het kenmerkende “ping”. Of ga mee op excursie met Vogelwachter Adriaan en vergroot je kans om de Baardman van dichtbij te bewonderen!