Apus apus – Common Swift. In Nederland luidt de bijnaam Honderd Dagen Vogel, omdat de soort gemiddeld maar 100 dagen in ons land is (van eind april tot begin augustus).
Gierzwaluw zoals je ze meestal ziet: vliegend
Zodra eind april de eerste warme dagen hun intrede doen scheert plots een sikkelvormige schaduw langs de dakrand. De Gierzwaluw meldt zich – na een maandenlange tocht vanuit zuidelijk Afrika – en vult de avondlucht met opgewonden srieeh-srieeh. De zomer is begonnen. Gedurende ongeveer honderd dagen broedt, voedt en grootbrengt de soort haar jongen boven onze steden; daarna verdwijnt de kolonie als één groot zwermend wolkje weer richting het zuiden. De vogel leeft in de lucht: slapen, paren, drinken en zelfs piepkleine insecten (aeroplankton) vangen gebeurt al vliegend. Slechts voor het leggen van eieren wordt even gestopt.
Boemerang met sigaar
Een bruine flits met sigaar- of torpedovormige romp en lange boemerangvleugels – zo herkennen velen de soort. Het verenkleed is vrijwel uniform donkerbruin-zwart met alleen een kleine lichtbruine keelvlek; in fel tegenlicht oogt het zelfs gitzwart. De gevorkte staart werkt als roer, terwijl de extreem korte poten met naar voren gerichte tenen vooral dienstdoen als haak om te hangen.
Gierzwaluw in de hand bij het ringen
Lengte ≈ 17 cm
Spanwijdte ≈ 42–48 cm
Gewicht ≈ 38–42 g
Voedsel : zwevende insecten en spinnen (luchtplankton)
Levensverwachting : gemiddeld 6–7 jaar; maximum bevestigd 20 jaar
Status Nederland : Rode-Lijst Gevoelig
Broedpopulatie Nederland : 45.000 – 70.000 paren (2018-2020)
Prachtige details
Waar oude baksteen en houten daklijsten kleine spleten vormen, bouwt de Gierzwaluw haar nest. Klassieke binnensteden als Amsterdam, Utrecht en Groningen herbergen de grootste kolonies; ook kerktorens in dorpskernen doen dienst als hoge broed-flat. Op het open platteland ontbreekt de soort grotendeels, tenzij solitaire boerderijen nog authentieke openingen bieden. Nieuwbouwwijken met strak geïsoleerde gevels zijn vaak ontoegankelijk – tenzij neststenen of ‘gierzwaluwpannen’ zijn ingemetseld. Een goed voorbeeld is bij het station in Amersfoort. Waar op advies van de lokale werkgroep Gierzwaluwen neststenen zijn ingemetseld.
Ingemetselde neststenen voor Gierzwaluwen in het KPN gebouw in Amersfoort
Tussen 2000 en 2007 ging het hard bergafwaarts; grootschalige renovaties sloten duizenden nestplekken af. Het landelijke Meetnet Broedvogels toont sindsdien echter een voorzichtige stijging (minder dan 5 % per jaar) dankzij gerichte plaatsing van kunstmatige nestgelegenheid.
Wereldwijd is de Gierzwaluwenpopulatie volgens Birdlife stabiel: geen significante toename of afname. Naar schatting zijn er 95 tot 165 miljoen volwassen exemplaren.
Wanneer de avond over de stad valt, kringelt een wolk Gierzwaluwen boven de daken: een gierend schreeuwfestijn. Hierbij worden sociale banden versterkt en territoria afgebakend. Insecten worden vliegend verzameld tot een compacte “voedselbal”, waarna die in één glijvlucht bij het nest aan de jongen wordt overhandigd.
Een paartje kiest vaak levenslang dezelfde nestholte. Er is één legsel per jaar van meestal drie blinkend witte eieren. Broeden (19-21 dagen) en grootbrengen (gemiddeld 42 dagen) verlopen flexibel: bij langdurig koud of regenachtig weer kunnen embryo’s en nestjongen tijdelijk in soort winterslaap, waarna ze weer doorgroeien als de zon terugkeert – een unieke aanpassing aan een onvoorspelbare insectenmarkt.
Wanneer een hardnekkig regengebied de lucht afkoelt en de insecten als het ware “verdampen”, moet de oudervogel het zoekgebied uitbreiden – soms verscheidene tot vele kilometers buiten de kolonie journals.plos.org. In die uren of dagen blijft het nest leeg, maar de jonge Gierzwaluwen redden zich met een uitzonderlijke truc: torpor.
Wetenschappelijk onderzoek met temperatuurloggers en mobiele respirometers liet zien dat nestjongen (en vaak het hele gezin) de lichaamstemperatuur gemiddeld 8–10 °C laten zakken en de stofwisseling tot 56 % verminderen. In deze “slaapstand” kunnen ze drie tot vier dagen zonder voedsel blijven leven – iets wat bij geen enkele andere Nederlandse zangvogel is waargenomen en.wikipedia.org. Zodra de ouders met nieuwe insecten binnenvallen warmen de jongen in minuten op en hervatten de groei, zonder blijvende schade.
Deze flexibele energiespar-strategie verklaart waarom de Gierzwaluw zelfs in wisselvallige Nederlandse zomers kan broeden in hoge, tochtige nestholten: de soort combineert meesterlijk lange zoekvluchten van de ouders met een ingebouwde “pauzeknop” voor de jongen. Zo blijft het verhaal van de Honderd-Dagen Vogel ook bij slecht weer onverminderd doorgaan.
Vergis de Gierzwaluw niet met de Huiszwaluw: die heeft een opvallend witte stuit en ronde vleugels. De Boerenzwaluw toont lange staartpunten en een rood borst-bandje, terwijl de kleinere Oeverzwaluw een duidelijke donker-bruine borstband draagt. De Vale Gierzwaluw – een zuidelijke dwaalgast – oogt lichter bruin met bleke ondervleugels, maar wordt zelden in Nederland gezien.
Er zijn twee officieel erkende ondersoorten. In Nederland broedt uitsluitend Apus apus apus, de Europese nominale vorm. De oost-Aziatische Apus apus pekinensis trekt niet tot West-Europa.
De grootste bedreiging is dicht-geïsoleerde bebouwing. Inmiddels beschermt de Omgevingswet nestplaatsen jaarrond: bouwers moeten bestaande holen ontzien of nieuwe mogelijkheden creëren, bijvoorbeeld door neststenen. Daarnaast vereist de soort rijk insectenaanbod – pesticide-vrije groenstroken, bloemrijke parken en open water in de stad zijn dus onmisbaar. Mits die voorwaarden worden gerespecteerd, lijkt de toekomst van de Gierzwaluw in Nederland voorzichtig positief. Al is de drang van mensen om te verduurzamen en daarbij alle potentiële nestholtes dicht te maken wel erg groot. gemeenten en bouwbedrijven moeten daarin het voortouw nemen!
Nederlandse geolocator-onderzoeken toonden gemiddelde treksnelheden van 220 km/dag naar Afrika en 316 km/dag op de terugweg.
Tijdens één broedseizoen kan één ouder tot 20 000 insecten per dag vangen.
Door de snelle manier van vliegen wordt de soort in Frankrijk martinet noir genoemd – letterlijk “zwarte hamer”, refererend aan het snelle, gerichte vliegpatroon.
Wie op een zachte zomeravond onder krijsende Gierzwaluwen staat, beleeft in één oogopslag de wonderlijke efficiëntie van evolutie: een vogel die bijna nooit landt, maar toch al eeuwenlang een vaste zomergast is. Geef de soort een plekje in de stad – en het verhaal keert jaar na jaar terug, precies honderd dagen lang.
Geraadpleegde bronnen: Sovon Vogelonderzoek Nederland, BIJ12, Vogelbescherming Nederland, Pan-European Common Bird Monitoring Scheme (PECBMS), Biology Letters, Phys.org, Checklist groen bouwen, Limosa, BirdLife International, Wikipedia
Wendel
op 11 Jul 2025