Zacht bolletje met lange staart – de Staartmees

Kenmerken, leefgebied en gedrag

De Staartmees (Aegithalos caudatus) is een opvallend klein zangvogeltje dat zich als een levend pluizenbolletje door het struikgewas beweegt. Wat meteen opvalt, is de lange staart, die bijna twee keer zo lang is als het lichaam. Deze vogel leeft in groepen en staat bekend om zijn sociaal gedrag: ze trekken vaak in familieverband of met andere Staartmezen door bosranden, parken en tuinen.

Hoe schattig!
Staartmezen zijn actief, behendig en voortdurend in beweging, met een kenmerkende manier van foerageren: van tak naar tak hippen, acrobatisch ondersteboven hangen en snel verder fladderen. Ze maken gedurende het jaar zachte, hoge contactroepjes waarmee ze in contact blijven met de groep.

Staartmezen

Uiterlijke kenmerken

Een volwassen Staartmees is ongeveer 13-15 cm lang, waarvan ruim de helft bestaat uit de staart. Het lichaam is rond en pluizig. De kop is grotendeels wit, met aan weerszijden een donkere streep die langs de ooglijn loopt. De rug is zwartbruin, de flanken zijn roze of rossig en de buik wit. De vleugels zijn donker met witte accenten.

De ogen zijn helder en vaak geel tot oranje, en dragen bij aan de expressieve uitstraling. Juveniele vogels zijn wat valer en hebben een donkerdere kop.

Staartmees in kerstsferen

Kenmerken op een rij

• Lengte: 13-15 cm (inclusief lange staart)

• Gewicht: 7-9 gram

• Kenmerkend: rond lichaam, lange staart, sociale aard

• Kleur: wit-zwart-roze met kenmerkende gezichtsstrepen

• Zang/roep: zachte ‘tsirrr’ en ‘tzee’ contactroepjes

• Actief in kleine groepen, vaak acrobatisch foeragerend

Leefgebied en verspreiding in Nederland

De Staartmees komt in heel Nederland voor, met name in gebieden met struiken, jonge bomen en gemengde bossen. Ook in parken, stadsranden en groene tuinen is deze soort een regelmatige verschijning. Vooral in de winter zijn ze beter waarneembaar, omdat ze dan in groepjes rondtrekken en minder schuw zijn.

Ze vermijden open landschappen zoals heide of kale polders, en hebben voorkeur voor structuurrijke zones met veel dekking.

Vliegende Staartmees (foto Marcel Beudel)

Vliegend zien ze er supergrappig uit. Het fotograferen van een vliegende Staartmees is echt lastig. Marcel Beudel maakte tijdens een uilenexcursie de foto hierboven. Hij was zelf niet helemaal tevreden, maar ik vind het enorm knap vastgelegd. Je ziet echt heel mooi alle verschillende kleuren en details. Prachtig!

Aantalsontwikkeling en trend in Nederland en Europa

Volgens de meest recente cijfers van Sovon broeden er in Nederland naar schatting 20.000 tot 25.000 paar (bron: stats.sovon.nl - link opent in nieuw tabblad). De populatie is dalend.

De broedpopulatie van de Staartmees is dalend sinds 2000

In Europa bedraagt de populatie tussen de 8 en 14 miljoen paren, met grote aantallen in Midden- en Oost-Europa. De soort is niet bedreigd en staat als 'Least Concern' op de Rode Lijst van de IUCN. Lees er meer over op de website van Birdlife International (opent in nieuw tabblad).

Gedrag en voeding

De Staartmees is een insecteneter, die zich voedt met kleine insecten, spinnetjes, bladluizen en rupsen. In de winter wordt het dieet aangevuld met zaden en bessen. De voedselzoektocht gebeurt altijd in groepsverband, waarbij de vogels onderling contact houden via zachte roepjes (trrr-trrr).

Ze zijn bijzonder sociaal, en het komt regelmatig voor dat niet-broedende familieleden helpen bij het grootbrengen van jongen uit een ander nest binnen de groep.

Staartmezen bij voedersilo

Broeden

Het broedseizoen begint in maart en loopt tot in juni. Staartmezen bouwen een kunstig, bolvormig nest van mos, spinrag, korstmos en veren, vaak diep in een struik of jonge boom. Het nest is elastisch en kan uitzetten naarmate de kuikens groeien.

Ze leggen 6 tot 12 eieren, die door het vrouwtje worden bebroed. Beide ouders verzorgen de jongen. Na het uitvliegen blijven de jongen vaak in de groep. De jongen van het eerste nest helpen bij het tweede legsel. Dat maakt ze wat mij betreft nóg schattiger :-).

Staartmezen maken kunstige nestjes. Deze foto is gemaakt na het uitvliegen

Herkenning in het veld

De Staartmees is goed herkenbaar aan:
- De opvallend lange staart
- Het ronde, bolle lijfje
- De zwarte oogstreep op een witte kop
- De zachte, hoge roepjes
- Groepsgedrag in struiken en bomen, vaak samen met andere mezensoorten.
- De vlucht van de Staartmees is vrij onregelmatig en wendbaar, met korte vleugelslagen en veel staartbewegingen.

Ondersoorten

In Nederland komt de ondersoort Aegithalos caudatus europaeus voor, met een zwarte oogstreep en een lichte kruin. Verder oostwaarts in Europa en Azië leeft de ondersoort Aegithalos caudatus caudatus, ook wel de Witkopstaartmees, met een volledig witte kop. Deze is in Nederland zeldzaam maar wordt incidenteel als doortrekker of dwaalgast gezien. Let wel op. Je hebt ook Staartmezen met een behoorlijk witte kop, maar dat zijn dan weer witkoppige Staartmezen (om het makkelijker te maken :-)). Let op de scherpe grens tussen het wit op de kop en het zwart op de bovenkant van de rug.

Zuivere Witkopstaartmees (let op de scherpe grens tussen zwart en wit in de nek

Bescherming en toekomst

De Staartmees heeft een voorkeur voor natuurlijk ingerichte parken en tuinen. Als we ze willen beschermen dan is stedelijk groen met veel ondergroei belangrijk.

Belangrijke maatregelen voor bescherming zijn:

• Behoud van struweel en jonge bomen

• Structuurrijk groenbeheer

• Geen grootschalige snoei in broedperiode
  
  Een groepje Staartmezen op vogelvoer

Interessant om te weten

- De Staartmees bouwt een van de meest complexe nesten van alle zangvogels, tot wel 2000 veertjes verwerkt in één nest!
- Ze zijn zeer gevoelig voor koude winters; een strenge winter kan lokaal tot flinke sterfte leiden.
- In het Engels heet de vogel Long-tailed Tit, wat letterlijk de lange-staart-mees betekent.
- In de winter vormen ze groepen van 10 tot 30 vogels, soms zelfs gemengd met Pimpelmezen of Koolmezen.

Staartmees met grote wenkbrauwstreepWil je deze vrolijke groepsvogel zelf spotten? Ga op pad in een park met struiken of ga mee met een vogelexcursie met Vogelwachter Adriaan en leer nog veel meer over deze en andere bijzondere soorten.